биография кадим аралбай на башкирском языке

Аралбаев Ҡәҙим Әбделғәлим улы 1941 йылдың 1 сентябрендә Башҡорт АССР-ының (1992 йылдың 25 февраленән Башҡортостан Республикаһы Хәйбулла районы Таңатар ауылында тыуа. Урта мәктәпте тамамлағас, колхозда шофер булып эшләй, Совет Армияһы сафтарындағы хәрби хеҙмәттә лә шоферҙар взводы командиры була.

Башҡорт дәүләт университетын тамамлағас, Бөрйән, Баймаҡ райондары мәктәптәрендә урта мәктәп директоры урынбаҫары булып эшләй. 1971—1973 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Башҡортостан филиалы аспирантураһында уҡый. Ләкин уны шиғриәт донъяһы нығыраҡ тарта, һәм ул шул уҡ йылда «Ағиҙел» журналына эшкә күсә. 1977−1981 йылдарҙа Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһында яуаплы секретарь, 1981—1988 йылдарҙа КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитетында мәҙәниәт бүлеге инструкторы, 1988—1983 йылдарҙа Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе урынбаҫары, 1993—2001 йылдарҙа «Китап» нәшриәтендә баш редактор һәм директор була. Бер ни тиклем ваҡыт Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе урынбаҫары вазифаһын башҡара. Шундай яуаплы урындарҙа эшләү менән бергә ул башҡорт шиғриәтенең йөҙөн һәм ҡеүәтен билдәләүсе шағир булып ижад итә.

Ҡәҙим Аралбайҙың «Утлы кисеүҙәр» (1975), «Батыр яраһы» (1980), «Аҡ тирмә» (1982), «Һөйөүем йондоҙо» (1986), «Әле һуң түгел» (1989), «Мәслихәт» (1991), «Рух яҙыуы» (1995), «Таналыҡ тауышы» (2001) һәм башҡа китаптары төрлө телдәрҙә нәшер ителде.

Ҡәҙим Аралбай — Башҡортостандың халыҡ шағиры (2011), Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1996), шулай уҡ С. Чекмарёв (1984), Р. Ғарипов (1998), З. Биишева (2000), Ф. Кәрим (Бишбүләк районы, 2009) һәм Назар Нәжми (2014) исемендәге әҙәби премиялар лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре.

Источник

Кадим Аралбаев

Официальный сайт народного поэта Республики Башкортостан

Биография

Штрихи к автопортрету

Я, Аралбаев Кадим Абдулгалимович, родился 1 сентября 1941 года в деревне Танатар Хайбуллинского района Республики Башкортостан. В семье было шестеро детей, среди которых я был самым младшим. Росли мы без отца — отец, Абдулгалим Мурзагалиевич, одним из первых в деревне ушел на фронт в июле 1941 года, и уже в декабре того же года дома получили известие, что он пропал без вести.

Матери моей, Фархиямал Рахматулловне, было в то время 30 лет и со своим старшим сыном Ражапом приходилось брать на себя все тяготы и лишения суровых военных и послевоенных лет.

В нашей глухой деревушке впервые зазвучало радио в 1952 году в нашем доме: старший брат Ражап, демобилизовавшись из армии, привез с собой радиоприемник, который работал на батарейках или при помощи аккумулятора. Когда заговорило радио, все односельчане пришли послушать это чудо, которое издавало человеческий голос. Удивляла нас музыка и песни, звучавшие по радио.

По счастливой случайности мы (наша семья) были первыми и в приобретении такой новинки в жизни, каким явился селянам телевизор. Средний брат Зиннур первым из сельчан купил телевизор, и это «домашнее кино» опять (как и радио) удивляло многих людей. А кинофильмы на экране мы смотрели давно, их демонстрировали в школе.

Я научился читать и писать еще до школы. Дома, когда готовила уроки старшая сестра Хафиза, я находился всегда рядом и повторял за нею все, что делала она: читал, писал, учил стихи наизусть, пел песни вместе с нею. Таким образом, я очень рано научился дома читать и писать.

После окончания 4-го класса на «отлично» я расстался с родной школой в деревне и продолжил учебу в Илячевской семилетней школе, что находилась в десяти верстах от Танатара.

Второе из моих воспоминаний об Илячевском периоде детства связано со вступлением в комсомол. Комсомол в те далекие 50-60-е годы прошлого столетия был ощутимой силой, организующим началом сельской молодежи. В те времена многие добрые дела совершали комсомольцы. Мы организовывали субботники, дежурили в общественных местах, во время весеннего разлива реки на берегу разжигали костры и оповещали население о половодье, во время весеннего сева и уборки урожая выпускали «боевые листки», стенгазеты, выступали с концертами. Много было хороших и добрых дел, которые выполняли мы, юные комсомольцы, не ради «птички».

После успешного окончания и получения свидетельства о семилетнем образовании, в 1956-1959 годах учился в Акъярской средней школе. Это были годы взросления, закалки и формирования характера. Во время споров и диспутов постепенно вырабатывалось свое мнение, свое видение и своя оценка того или иного поступка, явления, пережитого. В Акъяре я, живя в интернате, научился надеяться только на свои силы и стал самостоятельным и решительным. В школе я посещал кружок хорового пения, увлекался шахматами, успевал ходить и в литературный кружок, где делали свои первые поэтические шаги вместе с нынешним известным поэтом Кадиром Алибаевым. Любимыми учителями были историк Рашит Насыров, филологи Анас Валиевич Миргалиев, Лена Газизовна Арсланова.

В начале 1960 года Хайбуллинский райвоенкомат направил меня в автошколу города Медногорска Оренбургской области. За изучение автодела я взялся с большим желанием, ибо здесь осуществлялась моя давнишняя мечта стать настоящим классным водителем.

Все лето и осень 1960 года работал водителем на грузовом автомобиле. Возить приходилось все: уголь со станции Сара Оренбургской области, древесину и строительный лес из Зилаира, шифер и железо из Сибая.

В ноябре 1960 года призвали в ряды Советской Армии. Солдатскую форму надел в г.Белебее, был курсантом школы сержантов-автомехаников в г.Плавске Тульской области, командовал взводом автомобилистов в Подмосковье.

После трех лет службы в армии поступил учиться на филологический факультет Башкирского государственного университета. После окончания 2-го курса, в связи с тяжелым материальным положением и болезнью матери, вынужден был перейти на заочное обучение. С августа 1965-го по сентябрь 1967 года работал учителем башкирского языка и литературы и завучем в знакомой мне Илячевской 8-летней школе Хайбуллинского района. В 1967 году приняли в ряды КПСС. Осенью опять перешел на очное обучение БГУ. В 1968 году после окончания университета был направлен вместе с женой, Кларой Гумеровной, на работу в Бурзянский район. Таким образом, окончив Башкирский государственный университет, я стал первым из нашей деревни человеком с высшим образованием.

Но через год по приглашению Института истории, языка и литературы Башкирского филиала Академии наук СССР уехал в Уфу и поступил в аспирантуру по специальности «Башкирская фольклористика».

Работая в редакции журнала, я постепенно начал приглядываться к писателям и поэтам. Часто приходили в редакцию такие известные писатели, как Зайнаб Биишева, Салях Кулибай, Сагит Агиш, Гариф Гумер, М.Тажи, Ш.Насыров, Кирей Мэрген, Мустай Карим, Ханиф Карим, Гилемдар Рамазанов и др.

В то время я тоже писал стихи, очерки, небольшие статьи, рецензии на книги. За время работы в редакции журнала «Агидель» в качестве литературного сотрудника, затем ответственного секретаря, зав. отделом поэзии и прозы в период с 1972-го по 1977 годы я активно входил в процесс башкирской литературы, много писал. Видимо, к такой активности подталкивала и сама ситуация моей жизни в Уфе: без собственного угла, неустроенность, мизерная зарплата, высокие цены за аренду квартир. За семь лет жизни в Уфе я поменял свыше 10 адресов местожительства в различных общежитиях и квартирах, частных домах и полуподвальных помещениях.

Наконец, в 1977 году от редакции журнала «Агидель» я получил заслуженную двухкомнатную квартиру. В том же году родилась вторая дочь Лейла.

В том же (1977) году меня перевели на работу в аппарат правления Союза писателей Башкортостана на должность секретаря правления Союза писателей БАССР. На меня возлагалась большая ответственность, ибо эта работа по многим параметрам сильно отличается от спокойной, стабильной и плановой работы любого сотрудника редакции журнала.

В 1981 году меня перевели на работу в областной комитет партии инструктором отдела культуры. Там я работал около восьми лет. Работа была во многом интересной, трудной и ответственной. Царила жесткая дисциплина по работе с партийными документами, контролю над выполнением принятых постановлений разного уровня.

За пять лет работы мы открыли два новых журнала – «Акбузат» (для дошкольников) и «Шонкар» (для молодежи), еженедельную газету на русском языке «Истоки». Провели две республиканские конференции молодых писателей, два семинара начинающих авторов (учащихся), ежегодно проводили поэтические состязания «Байга» и «Айтыш», Дни башкирской литературы в городах и районах, ежегодные праздники поэзии, посвященные С.Юлаеву, Р.Гарипову, Ш.Бабичу, Д.Юлтыю, М.Акмулле, М.Гафури, М.Уметбаеву.

Какой бы интересной и разнообразной ни была работа в Союзе писателей, я на XI съезде литераторов Башкортостана в октябре 1993 года подал заявление об освобождении от должности заместителя председателя по собственному желанию. Съезд удовлетворил мою просьбу, и я с легкой душой и с сознанием исполненного долга ушел с этой работы.

Вышли книги стихов и поэм в переводе на татарский язык «Страна белых юрт» (Казань, 1996) и на чувашский язык «Песни степей» (Чебоксары, 2001) и др.

После ухода на пенсию по возрасту работал в Исполкоме Всемирного курултая башкир (2002-2009 гг.) и опять в аппарате Союза писателей Башкортостана (2009-2012 гг.).

Подытоживая пройденный мною жизненный путь, могу с уверенностью сказать, что самые прекрасные и энергичные годы жизни отданы служению народу, родной литературе и языку, всему тому, что называется духовной культурой, чем мы, собственно, осознаем себя башкирской нацией.

Кадим Аралбай,

народный поэт Башкортостана,

лауреат Государственной премии им. С.Юлаева,

заслуженный работник культуры РБ,

лауреат премий имени Сергея Чекмарева,

Фатиха Карима (Бижбулякский район),

Почетный гражданин Хайбуллинского района.

Источник

Биография кадим аралбай на башкирском языке

Адрес: Ағиҙел ҡалаһы, 2-се урта мәктәп

Ҡәҙим Аралбаев

Ҡәҙим Аралбай (Ҡәҙим Әбделғәлим улы Аралбаев) 1941 йылда Башҡортостандың Хәйбулла районы Таңатар ауылында тыуа. Ун йыллыҡ белем алғандан һуң колхозда шофер булып эшләй.Совет армияһы сафында хеҙмәт итә. 1968 йылда Башҡорт Дәүләт университетын уңышлы тамамлап, Баймаҡ, Хәйбулла, Бөрйән райондары мәктәптәрендә эшләй. Беренсе шиғырҙары 1960 йылдар уртаһында донъя күрә башлай. Ә беренсе «Утлы кисеүҙәр» исемле китабы 1975 йылда баҫылып сыға. Әлеге ваҡытта бик күп китаптары донъя күрҙе һәм урыҫ, ҡаҙаҡ, сыуаш, алтай, украин, удмурт телдәрендә нәшер ителде.Ҡәҙим Аралбаевтың шиғырҙарында һәм поэмаларында тыуған яғының дала тәбиғәте, яҡташтарының тормошо, хәҙерге быуын кешеләренең уй- тойғолары сағыла.

Ҡәҙим Аралбай- Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Хәйбулла районының Сергей Чекмарев, Күгәрсен районының Зәйнәб Биишева исемендәге һәм 1-се республика башҡорт гимназияһының Рәми Ғарипов исемендәге премияларына лайыҡ булды.

Башҡорт телендәге баҫмалары:

Утлы кисеүҙәр: шиғырҙар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1975. – 56 б.
Батыр яраһы: поэмалар, шиғырҙар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1980. – 104 б.
Аҡ тирмә: поэмалар, шиғырҙар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1982. – 110 б.
Һөйөүем йондоҙо: шиғырҙар, балладалар, поэмалар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1986. – 110 б.
Әле һуң түгел : шиғырҙар. – Өфө, Башҡортостан китап нәшр., 1982. – 110 б.
Рух яҙыуы: шиғырҙар, ҡобайырҙар, робағиҙар, бәйеттәр, йырҙар. – Өфө: Китап, 1995. – 288 б.
Тау эйәһе : замана әкиәте. – Өфө : Китап, 1996. – 24 б.
Поэмалар. – Уфа: Белая река, 2001. – 218 б.
Поэмалар. – Өфө: Китап, 2001. – 316 б.
Таналыҡ тауышы. – Өфө : Китап, 2001. – 383 б. – (Шиғриәт йәйғоро).
Һандуғас һәм ҡылыс: поэмалар, шиғырҙар, тәржемәләр. – Өфө: Ғилем, 2004. – 109 б.
Йырҙарында һуғыш һулышы : бала сағы һуғыш афәтенә тура килгән шағирҙар һүҙе : шиғырҙар. – Өфө : Н. к., 2005. – 208 б. : рәс.
Шәжәрә байрамын үткәреү буйынса бер өлгө // Тамырҙарыңды беләһеңме? : шәжәрә байрамдарын үткәреү буйынса ҡулланма. – Өфө, 2006. – Б. 25–26.
Хәтеремдең тере ҡуҙҙары : иҫтәлектәр, бағышлауҙар, замандаштар йөҙө, әҙәбиәт, сәнғәт һәм халыҡ ижадына ҡағылышлы яҙмалар. – Өфө: Китап, 2007. – 295 б.
Ҡаратау тотҡоно : поэма. – Өфө: Белая река, 2007. – 38 б.
Һайланма әҫәрҙәр. 1 т.: шиғырҙар, робағиҙар, ҡобайырҙар. – Өфө: Китап, 2010. – 488 б.
Һайланма әҫәрҙәр. 2 т.: поэмалар, шиғырҙар. – Өфө: Китап, 2011. – 543 б.

Источник

Кадим Аралбаев

Официальный сайт народного поэта Республики Башкортостан

Даланың даланлы улы

Даланың даланлы улы

Ҡәҙим Аралбай – бөгөнгө башҡорт поэзияһының иң алғы сафтарында атлаусы шағирҙарҙың береһе. Уның һәр яңы шиғыры йәки поэмаһы хәҙерге замандың иң ҡырҡыу милли, әхләҡи –этик, социаль-сәйәси, рухи-мәҙәни мәсьәләләрен күтәреп сығыуы, шағирҙың үткерлеге, саялығы менән һиҫкәндерә. Ҡыйыулыҡ һәм тәүәкәллек – Ҡәҙим Аралбай шиғриәтенең хәл иткес сифаттары. Нәҡ ана шуның өсөн яраталар ҙа шағирҙы киң ҡатлам уҡыусылар.

Әммә Ҡәҙим Аралбай күҙ асып йомған арала танылыу алған шағирҙарҙан түгел. Алтмышынсы йылдар уртаһында тәүге шиғырҙарын баҫтырған Ҡәҙим арымай-талмай ижад итте, тынғыһыҙ әҙәби хеҙмәт менән йәшәне, үҙен башҡорт әҙәбиәтенең “йөк аты” итеп танытты. Йылдар һуҙымында бер-бер артлы “Утлы кисеүҙәр” (1975), “Батыр яраһы” (1980), “Аҡ тирмә” (1982) “Гонец” (1983), “Һөйөүем йондоҙо” (1986), “Әле һуң түгел” (1989), “Мәслихәт” (1991), “Рух яҙыуы” (1995), “Тау эйәһе” (1996), “Аҡ тирмәләр иле” (Ҡазан, 1996) китаптары донъя күрҙе. Егәрлелек, ярһыу ижади эҙләнеүҙәр оло әҙәби донъяны – Ҡәҙим Аралбай поэзияһы – тигән донъяны барлыҡҡа килтерҙе. Инде хәҙер бөгөнгө башҡорт әҙәбиәтен, киң ҡатлам башҡорт уҡыусыһының күңел күктәрен ана шул донъянан башҡа күҙ алдына килтереү мөмкин түгел. Талант һәм ныҡышмалылыҡ менән тыуҙырылған Ҡәҙим Аралбай шиғриәтенең төп “сифат билдәләре” хәҙер тулыһынса ойошҡан, үҙ аллы йәнле донъя төҫөн алған.

Ҡәҙим Аралбай шиғриәте – етди шиғриәт. Тематик-проблематик яҡтан да, шиғри эшләнеш йәһәтенән дә. Ижады шағирҙың үҙенә оҡшаған. Ҡәҙим тормошта ла, ижадта ла еңел-елпе кеше түгел. Әле уҙған быуаттың һикһәненсе йылдарына аяҡ баҫҡан саҡта ул былай тип яҙғайны:

Яңы кисеү, яңы кисереш.

Шул һынауҙар минән талап итә,

Хәл ителеш, сиселеш.

Ҡәҙим көсөргәнеш менән алға уҡталған етди шәхес. Уны тормош үҙе шулай итеп тәрбиәләгән. Һуғыш һәм һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа үткән бала саҡ, һуғышта һәләк булған атайҙы бары тик фотокарточка буйынса ғына белеү, әсәйҙең ауыр хеҙмәте һәм бөткөһөҙ хәстәрлектәре, армия тормошо, юғары уҡыу йорто, уҡытыусылыҡ, аспирантура, “Ағиҙел” журналы редакцияһында, Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһында, КПСС-тың Башҡортостан Өлкә Комитетындағы яуаплы эштәр – быларҙың бөтәһе Ҡәҙимдең шәхес булып формалашыуын билдәле бер йүнәлештә ойоштора. Был – үҙеңә талапсанлыҡ, туҡтауһыҙ тынғыһыҙ хеҙмәт, принципиаллек. Кеше менән бергә йәшәү, халыҡ өсөн көс түгеү – Ҡәҙим Аралбай шәхесенең нигеҙ таштары. Шағир былай ти:

Йылы алып ерҙә йәшәйем.

“Кеше менән бергә йәшә, балам. ” –

Тип өйрәтте йәштән әсәйем.

Үҙ заманының эшмәкәр шәхесе Ҡәҙим Аралбай заман шағиры булып танылыу алды. Шул уҡ ваҡытта уның өсөн хәҙерге заман тарихтан айырылғыһыҙ. Бына ошо хәл – бөгөнгө тарихҡа бәйләп йә тарихты бөгөнгөгә тоташтырып фекерләү – Ҡәҙим Аралбайҙа һис шикһеҙ хәл иткес ижад концепцияһын тәшкил итә.

Күкрәктәре тулы йыр булған,

Ғорурланам – йыһан яңғыратып

Йырлап барыр сая ир булған,

— тип уйҙарын бушата шағир.

Һаҡмарыма ҡайтам – Бүреләргә,

Бүреләрҙең бында ояһы:

Ана ниндәй өйөр булғанбыҙ!

Таралғанбыҙ, донъя тулғанбыҙ!

Инә Бүре алып килгән беҙҙе

Күпме ара үтеп Алтайҙан…

Ҡәҙим Аралбай шәхсиәте һәм шиғриәте тығыҙ бер бөтөн булып ойошҡан. Шул уҡ ваҡытта был ижадта заман ысынбарлығы, быуындың поэтик биографияһы ла киң, тулы сағылыш таба.

Шишмә асырға яратты

Ятып һыуҙар эсәйем.

Ошондай уҡ көйҙәге йәнә бер өлгө:

Кисер, әсәй, һине бәғзе ваҡыт

Онотҡанда, әүрәп ваҡлыҡҡа.

Күҙ алдыма килеп, ап-аҡ шәүләң

Саҡыра гел шәфҡәт, сафлыҡҡа.

“Шул аҡ шәүләң тора оноттороп Бар хәүефте…” тигән юлдар күпте аңғарта. “Хәүеф” – һуғыш арҡаһында атайһыҙ ҡалған балалар өсөн бик тә таныш һүҙ. Аслыҡ, етемлек, ҡыйырһытылыу хәүефтәре. Ана шул хәүеф-хәтәрҙәр янаһа, әлеге шул Әсә, бахырҡай ғына, бәпкәләрен һаҡлаған инә ҡаҙ шикелле, йәнтәслимгә килеп алышҡа сыға.

Ҡәҙим Аралбай поэзияһында Әсә образы ифрат тәрән мәғәнәле: әсә сафлығы һәм паклығы бөгөн, донъяның техник революцияның төрлө-төрлө зарарлы эҙемтәләре баҫҡан саҡта, кешенең күңел яраларын имләй, рухтағы ауыр юшҡындарҙы йыуа. “Әсәйҙең сәй япраҡтары” исемле шиғыр, мәҫәлән, уҡыусы күңеленә һары май булып ятырлыҡ.

Әсә тураһындағы шиғыр юлдары замандашта рәхимлелек, итәғәтлелек, күңел йомартлығы тәрбиәләүе менән ҡиммәтле.

Атай ҡаны ла көслө аға шағир булмышында.

Ғүмереңде, атай, дауам итәм,

Бер һыҡтаныу минән ысҡынмаҫ! –

Ут эсенә мин инергә әҙер,

Ут эсенән тик бер ҡысҡырһаң!

— тигән мөрәжәғәте бар Ҡәҙимдең. Атайҙы ул фотоһүрәте буйынса ғына белә. “Атай һүрәте” – ана шул хаҡтағы шиғыр:

Атайымдың берҙән-бер рәсемен

Һаҡлап алып йөрөү йәшереп…

Ҡәҙим өсөн яугир атай –мәңгелек поста. Ә үҙен ул һәр саҡ атайға алмаш тип иҫәпләй. Ошо тойғо уның атай хаҡындағы шиғырҙарына ҡәтғилек, пафослылыҡ сифаттары алып килә, буғай. “Һынап ҡарай, Алмаштарын барлай – Уландарын, гүйә, теүәлләй” тигән юлдар ана шул хаҡта һөйләй. Әсәй, Атай – Ҡәҙим Аралбай поэзияһының айырылмаҫ юлдаштары. Әсәй менән Атай Ҡәҙим шәхесендә шәфҡәтлелек, сафлыҡ һәм яугирлыҡ рухы тәрбиәләһә, шиғриәтенә иһә улар лиризм һәм публицистик үткерлек булып күсә.

Ер-әсә Ҡәҙим Аралбай ижадындағы баҙыҡ образдарҙың береһе. Бер осраҡта ул шағирҙың тыуған төйәге – ҡылғанлы дала, бер осраҡта – мәғрүр Урал, бер осраҡта бөтә Башҡортостан, бер осраҡта Рәсәй булып һынлана. Бер осраҡта шағир үҙенең тыуған төйәге – Хәйбулла районы тураһында былай ти:

Ул далалар иркенлеге,

Еренең киңлеге менән

бер дәүләткә тиңлеге.

Ул күк әрем, юшан еҫе,

бал ташыған күстәре…

Убаларҙа аҡ ҡылғандар –

сал тарихтың сәстәре.

Ғәзиз төбәк, тим дә күккә бағам,

Таҙарынам ваҡлыҡ, яҙыҡтан.

Таналыҡтан әгәр ҡот алмаһам,

Яҙыр ине йәнем аҙыҡтан.

Башҡортостандың башҡа төбәктәренә юл төшкәндә Ҡәҙим уларға үҙенең далаһы аша баға; ошо нигеҙҙә үҙенсәлекле тәрән сағыштырыу барлыҡҡа килә. Бөрйәнгә, Янғантауған, Алтайға, Алатаулы Ҡаҙағстанға арналған шиғырҙар шәлкемдәрендә ошондай поэтик кисереш айырыуса асыҡ күренә. “Алатау шаңдауы” исемле ҡаҙаҡ еренә арналған шиғырҙар шәлкемендә, әйтәйек, бына ошондай урын бар:

Мин дала улы булғанға

Тауҙар – бер сихри донъя;

Ҡаялары – бикле ҡәлғә,

Даламдың үҙ матурлығы –

Үҙ еҫе, киң сәхрәһе.

Ҡәҙимдең шиғырҙары араһында оло мәғәнәле ошондай бер строфа осрай:

Әллә ниңә һеҙҙән башлана…

Йыһан гиҙеп ҡайтһа,

Даланың сал ҡылғандарын ҡосоп,

Ватан ҡосағына ташлана.

Шағир һәм ил яҙмышы берлеге, тыуған төйәк һәм ил-әсә яҙмышы уртаҡлығы ни тиклем тәбиғи кәүҙәләнеш алған бында! Бер деталь-картинала бөтөн бер оло хәҡиҡәт поэтик дөйөмләштерелгән. Кескәй Ватан менән оло Ватан шағир шәхесе аша бер бөтөн булып ойоша.Ер-әсә йырға күсә.

Тыуған ерҙә шағир ҡунаҡ түгел, ә уның йәмен, йәшәйешен хәстәрләүсе хужа ла. Ер-әсә күргән афәттәр өсөн тәрән кисереүе ярылып ята. “Таналығым” шиғырында рәнйетелгән төйәк өсөн асыныу әҫәрҙең төп лейтмотивына әүерелә.

Ер-әсә, шул рәүешле, шағирҙы тормошҡа беркетеүсе, заман хәстәрлектәренә тоташтырыусы, илһам биреүсе, һәр саҡ көсөргәнештә тотоусы хәл иткес ысынбарлыҡ булып ҡала.

Мөхәббәт – Ҡәҙим Аралбай поэзияһының айырылмаҫ юлдашы. Йылдар үтеү менән был тема ҙур үҙгәрештәр кисерә. Тәүге китаптарында мөхәббәт хаҡында шиғырҙар бик аҙ осраһа, ҡорораҡ та килеп сыҡһа, һуңғы ике йыйынтығында инде мөхәббәт лирикаһының матур өлгөләре ялтлап ята:

Һин бик йоҡа гәлсәр ваза кеүек

Сайралырға ғына тораһың.

Ҡурсаларға һине юғалтыуҙан

Мөхәббәтем менән ураным.

Мөхәббәт лирикаһында йыш ҡына дауыллы драматик рух килеп инә:

Илай тауҙар һулҡылдап…

Урын тапмайым йәнемә,

Бәреләм дә һуғылам.

Ошо шиғырҙағы “Йә йыһан ҡоя йәшен”, “Илай тауҙар һулҡылдап” кеүек ассоциатив берәмектәр Ш.Бабич, М.Кәрим шиғриәтен хәтерләтә.

Шуныһы ҡыҙыҡлы: шағир сит ҡитғаларҙа сәфәр йөрөгәндә яҙылған шиғырҙар мөхәббәт хистәренә айырыуса бай. “Алатау шаңдауы” исемле шиғырҙар шәлкеме шуға шаһит. Шул уҡ шәлкемдә Ҡәҙим Аралбайҙың шағир булараҡ үҙгәрешен, ижадының яңы сифаттары асылыуын дәлилләүсе байтаҡ шиғырҙары араһынан “Туй ҡорҙо төнөн йондоҙҙар” тигәнен билдәләргә булыр ине:

Дәртле ай, шашҡан йондоҙҙар….

Һыу сәсрәткән булабыҙ…

Ҡәҙим Аралбай, шулай итеп, һуңғы йылдарҙа лирик поэзия йүнәлешендә ышаныслы асыла бара. Күп кенә йылдар бик етди темалар хаҡында яҙып, үҙен танытҡан шағир өсөн был күп нәмә һөйләүсе күренеш. Был йәһәттән “Рух яҙыуы” тигән йыйынтығы (1995) бигерәк тә тәрән мәғәнәгә эйә.

Әле генә телгә алынған китабы донъя күргәс, шағир үҙ шатлығын былайыраҡ тип белдергәйне: “Бындағы әҫәрҙәрҙең туҡһан проценты самаһы – яңылар”. Әҙиптең тынғыһыҙ ижад менән йәшәүен һөйләй был хәл. Әммә хикмәт күп яҙыуҙа ғына түгел. Эш – шағирҙың төрләнә барыуында. “Рух яҙыуы” китабының титул битендә “Робағиҙар. Ҡобайырҙар. Шиғырҙар. Йырҙар. Поэмалар. Бәйеттәр” тип күрһәтелгән. Тимәк, поэзияның бик күп жанрҙарында ижад итеү маһирлығына эйә була Ҡәҙим. Был өлкәләге иң һуңғы яңылыҡ – робағиҙар. Нәҡ ошо жанр ҡәләм оҫтаһының поэтик яңырыуҙарҙан туҡталмауы тураһында һөйләй. Был жанр Ҡәҙим ижады өсөн генә түгел, ә ғөмүмән үҙенсәлекле яңылыҡ алып килде шиғриәткә. Шәлкем биш бүлектән тора: “Дан”, “Заң”, “Таң”, “Байғараға әйткәндәрҙән”, “Маңлайыңа яҙғаны”. Уларҙағы идея-эмоциональ һулыш сәсәндәр әйтеше, ҡобайыр, Аҡмулла монологтарын хәтерләтә. Халыҡ яҙмышы хаҡында уйланыуҙарҙы үҙәккә ҡуя шағир. Халыҡ яҙмышының асылын (аҡ йә ҡара яҡтарын) билдәләүсе критерий итеп юғарылыҡ тигән төшөнсә алынған:

Күсмә тормош тороп ҡалды быуаттарҙа,

Әммә күсә ҡырағайлыҡ быуындарға,

Ҡайҙа беҙҙең халҡыбыҙҙың бөйөклөгө? –

Ҡасан алып сыға башын дауылдарҙан? –

тип өндәшә лирик герой замандаштарға.

Эске матурлыҡ һәм паклыҡ – юғарылыҡтың бер билдәһе, тип раҫлай шағир “Байғараға әйткәндәрҙән” тигән робағиҙарында:

Эй, Байғара, тирә-яғың ҡап-ҡара,

Өлгөрмәнең юлдарыңды байҡарға.

Тышың – күмер, эсең – гәүһәр булғанға,

Яҙмыш алды даръяһында сайҡарға.

Робағиҙар шул яғы буйынса айырыуса актуаль: абстракт төшөнсәләр, тарихи үткәндәге күренештәр, дөйөм фекерҙәр тирәһендә һүҙ барған һымаҡ күренһә лә, асылда – бөтә нәмә бөгөнгө заманға, замандашҡа төбәлгән. Ошо өҙөктә был бигерәк асыҡ:

Ҡай әсәнән – йәнеңдәге ғәмһеҙлек,

Ҡай сәсәндән һүҙеңдәге дәртһеҙлек,

Ҡай атанан – быуыныңда кәрһеҙлек,

Ҡай батанан – зауығыңда мәнһеҙлек…

Һис кемде битараф ҡалдырмаҫ бындай юлдар. Уҡыусы үҙенә-үҙе өндәшер: “Ә мин һуң – ниндәй? Ә мин һуң – ниндәй?”

Робағи – боронғо һәм олпат жанр. Шағир ҡәләме уны йәшәрткән, хәҙерге заманса йөкмәткеле иткән. Традицияларҙың новаторҙарса үҫтерелеүе шулай булалыр. Ҡәҙимдең робағиҙары ваҡытты оҙайтҡан һымаҡ. Тәьҫораттарҙың күп һәм төрлө-төрлө булыуынан торалыр ахрыһы әҙәбиәттең ваҡыт масштабы.

Шағир ижадында поэмалар ҙур урын ала. Ул әленән-әле мөрәжәғәт итә был жанр формаһына. “Сапҡын”, “Батыр яраһы”, “Аҡ тирмә”, “Һағышнамә”, “Өмөт”, “Ҡыҙғатау”. “Тарас менән Ҡарас”, “Ҡойондар”, “Саҙаҡа”, “Ауыл төтөнө”, “Беҙ – кеше”, “Рух яҙыуы”, “Күк Бүре”, “Ҡаратау тотҡоно”, “Таналыҡ тауышы” һ.б. тиҫтәнән ашыу поэма. Поэтик эшләнештәре лә, идея-тематик күтәремдәре лә төрлө-төрлө, бер кимәлдә түгел уларҙың. Был тәбиғи ҙә, сөнки замандарыбыҙ ҙа төрләнде, үҙгәрҙе. Тик поэмаларҙың барыһында ла тарихи үткән менән бөгөнгөнө бәйләп ҡарау көслө. Үткәндәге ваҡиғаларҙы тасуирлап, шағир хәҙерге көн хаҡында уйлана; йә бөгөнгөнө тасуирлап, үткәндәргә үҙ ҡарашын бирә. Бындай синтез Ҡәҙим Аралбай ижады өсөн төп ҡанунға әүерелгән инде.

Шағир бөтә ижады буйынса башҡорт поэтик тел хазинаһына үҙенең тос өлөшөн индерә килә. Зиһенле һәр уҡыусы быны күрмәй ҡалмаҫ.

Күренекле шағир, танылған йәмәғәт эшмәкәре Ҡәҙим Аралбай әле ижадының мул емештәр биргән мәлен кисерә. Алда тынғыһыҙ ижади эҙләнеүҙәр менән тулы юлдар, осрашыуҙар, кисерештәр, тетрәнеүҙәр һәм шатлыҡтар көтә шағирҙы. Амин, шулай булһын!

Тимерғәле Килмөхәмәтов.

Источник

Кадим Аралбай. Творчество

Кадим Аралбай. Творчество запись закреплена

Телһеҙ башҡорт кем булыр —
Телен белмәгән шул булыр,
Моңһоҙ башҡорт кем булыр —
Моңон һөймәгән шул булыр.
Ғәмһеҙ башҡорт кем булыр —
Показать полностью.
Йоҡлап йөрөгән шул булыр.
Заңһыҙ башҡорт кем булыр —
Йолаһын онотҡан шул булыр,
Хисһеҙ башҡорт кем булыр —
Милли тойғоһоҙ шул булыр,
Битһеҙ башҡорт кем булыр —
Халҡын һатҡан шул булыр.

Кадим Аралбай. Творчество запись закреплена

Үҙ-үҙеңә ҡайтыу – еңел эшме?
Ул – үҙеңде табыу түгелме?
Үҙеңә юл ята һыуҙар аша,
Показать полностью.
Йә иңләйһең ҡурғаш күгеңде.

Үҙеңә юл ята упҡын аша,
Үҙеңә юл оса тауҙарҙан.
Дауыл үтә таҙараһың әле,
Ҡотолалһаң күпме ауҙарҙан.

Үҙеңә юл
Таңдан башлана ла
Һуҙыла сал ғүмер кисенә.
Берәү уны уҙа алмай туҙа,
Берәү батырҙарса кисерә.

Кадим Аралбай. Творчество запись закреплена

Еткән ҡыҙҙар кеүек
Етте көҙҙәр,
Күлдәгенән күҙҙәр ҡамаша,
Показать полностью.
Һындарынан хыял күккә аша,
Торғаны бер сихри тамаша.
Ҡулдарында көҙҙөң – һары батмус,
Батмусында – баллы бауырһаҡ.
Шөкөр, тимен, шундай мәлдәр етте:
Бәрәкәт, ҡот, ырыҫ яуыр саҡ.

Япраҡ яуа.
Ҡаплай ерҙе алтын,
Бәхет тантанаһы тойола.
Ҡарт һеперә урам.
Ә япраҡтар
Таҙа юлға йәнә ҡойола.
Һеперә ҡарт тағы,
Япраҡтарҙы
Йыйғанына, гүйә, ҡыуана.
Алдырына “алтын” йыйып һала,
Алдана шул күңел-диуана.

Уйланымы икән:
“Урам һепереп
Йөрөрмөн, тип, ғүмер көҙөндә”.
Ел туҙҙыра һуңғы сатҡыларын
Өмөт усағының көлөндә.
Үрһәләнгән япраҡ
Ағасынан
Моңһоу сыңлап төшә өҙөлөп,
Өҙөлөп төшкән кеүек кемдәрҙеңдер
Бәғерҙәре, көндән төңөлөп.

Еткән ҡыҙ ҙа түгел – еткән көҙҙәр,
Ә батмуста – һары япраҡ,
Заманалар килде –
Өҫтөбөҙгә
Беслан көлө, ҡурғаш яуыр саҡ.
Өҫтөбөҙгә муллыҡ яуған төҫлө,
Алтын яуған төҫлө тойола,
Әммә өҫтөбөҙгә. япраҡ яуа,
Бары һары япраҡ ҡойола.

Сит ерҙәрҙә ҡояш күп ҡунаҡлай,
Япраҡ яуа, күктәр тар ҡалған.
Ымһындырғыс, алдатҡыс бер миҙгел,
Тәбиғәттә фекер тарҡалған.

Шатлан, күңел!
Ниңә һөйөнмәйһең
Тәбиғәттең алтын туйына?
Көҙгөләге заман сағылышы
Һеңеп ҡалһын миҙгел ҡуйынында.

Источник